Όταν φεύγει ένας μεγάλος Ελληνας τον οποίο δεν είχα την τιμή να γνωρίσω ώστε να έχω κάτι προσωπικό για αυτόν να διηγηθώ, διαβάζω τι γράφεται στα ελληνικά ΜΜΕ και τι λέγεται από ανθρώπους που τον ήξεραν προσωπικά – το κάνω συνήθως γιατί είναι πιο εύκολο να κατανοήσω την ώρα του ύστατου χαιρετισμού τη μεγαλοσύνη του. Στην περίπτωση όμως του τεράστιου Βαγγέλη Παπαθανασίου προτίμησα να δω τι γράφτηκε για αυτόν στο εξωτερικό – στην Αγγλία κυρίως στην οποία βρήκε καλλιτεχνικό και όχι μόνο καταφύγιο, αλλά και στη Γαλλία όπου και δούλεψε και έζησε για ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής του – στο Παρίσι άλλωστε άφησε την τελευταία του πνοή. Θα σας συνιστούσε να το κάνετε κι εσείς. Για να δείτε το σεβασμό και την αποθέωση που του χαρίζουν όσοι κατάφεραν να τον εκτιμήσουν ίσως λίγο πιο πολύ από μας.

Από την Αγριά στην κατάκτηση του κόσμου

Η ιστορία του Βαγγέλη Παπαθανασίου δεν έχει κάτι το εξαιρετικά σπάνιο, αν εξαιρέσει κάποιος το μέγεθος της απίστευτης επιτυχίας του. Γεννιέται στην Αγριά, μεγαλώνει στο Βόλο, κολλάει την υπέροχη τρέλα για τη μουσική από τον πατέρα του – παλεύει με πλήκτρα κι άλλα όργανα από πέντε χρονών, δεν σπουδάζει μουσική αλλά ζει για αυτή και εντός της. Ερχεται στην Αθήνα, γίνεται πρωταγωνιστής σε συγκροτήματα του 60 με παιδιά που ήθελαν να είναι Ευρωπαίοι με το δικό τους τρόπο, πριν φύγει για το εξωτερικό και γνωρίσει μια πρώτη αναγνώριση. Αφήνει σχετικά γρήγορα (και παρά την επιτυχία των Aphrodite's Child) τη μουσική των τραγουδιών και των συγκροτημάτων για να αφιερωθεί στη σύνθεση, έχει ένα σπανιότατο ταλέντο στην ενορχήστρωση, γράφει μελωδίες και σάουντρακ, κερδίζει το Οσκαρ. Δουλεύει με τεράστια ονόματα της εποχής του, από τον Ρίντλεϊ Σκοτ μέχρι την Ειρήνη Παππά και από τον Τζον Αντερσον μέχρι το Κλάουντιο Μπαλιόνι και χάρη σε μια επιλογή της ΝASA η μουσική του φτάνει μέχρι το διάστημα. Κι ενώ όλα αυτά ισχύουν (και ισχύουν απόλυτα) δεν αρκούν για να κάνουν κατανοητή τη δημοφιλία αυτού που οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικάνοι ονόμασαν Vangelis. Διότι αυτή η απλή παράθεση του βιογραφικού του δεν αποδίδει σε καμία περίπτωση αυτό που είναι το χαρακτηριστικό του: το  τεράστιο μέγεθος της ίδιας της μουσικής του που για δεκαετίες την συναντάς σε όλο τον κόσμο παντού. Και θα συνεχίσεις να την συναντάς.

Χωρίς να ξέρουμε

Παρά την δημιουργία των Fornmix και των Aphrodite's Child και παρά την πολύ επιτυχημένη συνεργασία του με τον Τζον Αντερσον, ο Παπαθανασίου δεν αγάπησε ποτέ ιδιαίτερα την τέχνη του να γράφεις τραγούδια. Από την αρχή η προσπάθεια του ήταν να ταξιδέψει στον ωκεανό μιας ηλεκτρονικής και ορχηστρικής μουσικής – και να το κάνει μόνος. Υπάρχει αυτός, η μουσική του, το ταξίδι του και τίποτα άλλο.

Γρήγορα μένει μόνος στον ωκεανό (γράφοντας και μουσική για τον ωκεανογράφο Ζακ Υβ Κουστό) γιατί έτσι θέλει: είναι ελάχιστα τα κοντσέρτα του πχ, καθώς δεν μοιάζει να τον ενδιαφέρει ούτε καν η δημόσια αποθέωση – θέλει να τον ανακαλύψουν όσοι χρειάζονται τη μουσική του κι όχι όσοι θέλουν να σταθούν απέναντί του για να διαπιστώσουν αν όντως λάμπει.

Ο Παπαθανασίου είναι ένας άνθρωπος εκτός εποχών: τον θυμάμαι πχ ήδη από τον καιρό που πήρε το Οσκαρ για τους Δρόμους της Φωτιάς ως μεγάλο. Είναι σαν να γεννήθηκε μεγάλος ή σαν να έφτασε γρήγορα σε μια ωριμότητα με την οποία υπέγραψε μια σύμβαση δεκαετιών. Ενώ έρχεται από μια εποχή που οι συνθέτες προσπαθούν να δείχνουν ότι ζουν μέσα στον κόσμο και για τον κόσμο, ο Παπαθανασίου αποφεύγει προσεχτικά αυτή τη μανιέρα: δεν θέλει να είναι ένας από μας γιατί δεν είναι ένας από μας. Δεν θέλει να μας ανεβάσει στο σκάφος του και να μας πάει μια βόλτα στις θάλασσες της μουσικής του, αλλά δημιουργεί θάλασσες. Αν θέλουμε σε αυτές να περιπλανηθούμε πάει καλά. Αλλά δεν θα μας κλείσει ποτέ το μάτι. Αυτός νομίζω είναι ο λόγος που στα διάφορα αφιερώματα για μεγάλους Ελληνες συνθέτες σπανίως αναφέρουμε το όνομά του, ενώ το μέγεθός του είναι τεράστιο: δεν τον έχουμε «τραγουδήσει» ώστε να τον θεωρούμε δικό μας, σαν αφηγητή των πόνων μας ή των ονείρων μας ή των απογοητεύσεών μας. Κι έτσι εγωκεντρικοί όπως είμαστε ξεχνάμε ότι τον είχαμε σχεδόν πάντα δίπλα μας, αφού η μουσική του ακούγονταν στο σάουντρακ της ζωής μας παντού. Χωρίς συχνά να ξέρουμε ότι είναι δική του.

Οι εκπτώσεις δεν τον ενδιέφεραν

Παντού διαβάζω για τις μεγάλες στιγμές του – είναι εντυπωσιακές. Ο Παπαθανασίου ήταν τρομερά απαιτητικός στις δημόσιες καλλιτεχνικές εμφανίσεις του: για να μεταδοθεί η μουσική του στην τελετή έναρξης του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος Στίβου το 1997 είχε ζητήσει να κατασκευαστεί μια ειδική είσοδος που να κλείσει το άνοιγμα του Σταδίου. Ακόμα και στην διένεξη του με το Κράτος για την ανέγερση του Μουσείου της Ακρόπολης υποστήριξε με πάθος το δίκιο του χωρίς να τον νοιάζει τι θα πει ο κόσμος που διάβαζε πως ήθελε να σταματήσει την ανέγερση του Μουσείου για να μην χάσει το σπίτι του τη θέα του Παρθενώνα. Από όλα αυτά τα μικρά καταλάβαινες ότι δεν ήταν σε καμία περίπτωση διατεθειμένος να κάνει την παραμικρή έκπτωση και ίσως για αυτό έφυγε από την Ελλάδα που οι εκπτώσεις είναι κανόνας -«διαρκούν όλο το χρόνο». Αλλά ήταν τέτοια η δύναμη της μουσικής του που ο Παπαθανασίου δεν νομίζω ότι χρειαζόταν ποτέ μια χώρα: η μουσική του είναι παντού και σε έβρισκε αυτή.

Χωρίς όρια

Η μουσική του Vangelis δεν έχει όρια. Χρησιμοποιείται συχνά για να «ντύσει» τα πάντα. Χρησιμοποιείται για ντοκιμαντέρ, διαφημίσεις, ρεπορτάζ ειδήσεων, ακόμη και για την δημιουργία ύμνων μεγάλων γεγονότων (για παράδειγμα αθλητικών – η μουσική του ήταν παρούσα όχι μόνο στο «δικό μας» παγκόσμιο πρωταθήμα στίβου, αλλά και στο Μουντιάλ του 2002 στην Απω Ανατολή).

Αυτή η επιλογή κομματιών του γίνεται εύκολα κι απλά χάρη στον τρόπο που αυτά είναι γραμμένα ή ορθότερα δημιουργημένα. Πολλά κομμάτια του είναι σαν κυψέλες – η μουσική βγαίνει από μέσα στους όπως η μέλισσες και το μέλι. Ετσι γίνονται  κατάλληλα για χρήση παντού: για μεγάλες ταινίες όπως το Blade Runner ή για ταινίες μικρού μήκους, για ανοίγματα τηλεοπτικών σειρών ή εκπομπών ή ακόμα και για διαφημίσεις. Ολοι ψάχνουν το τεράστιο ρεπερτόριο του συνθέτη γιατί ξέρουν πως θα βρουν κομμάτια που θα δημιουργήσουν την κατάλληλη ατμόσφαιρα για εικόνες που πρέπει να συνοδεύονται από μουσική: η μουσική του Vangelis μπορεί να συνοδεύει το όνειρο αλλά και τη θλίψη, τη μεγάλη στιγμή ή την ιδιαίτερη στιγμή, μπορεί να είναι καθησυχαστική και γεμάτη απο λεπτούς ήχους ή θριαμβευτική.  Οποιοι έχουν ανάγκη από μουσικά θέματα βουτάνε στον ωκεανό του Παπαθανασίου  σίγουροι ότι θα βρουν πάντα το θέμα με τα απαραίτητα χαρακτηριστικά. Ετσι η μουσική του Vangelis πέρασε στο συλλογικό μας υποσυνείδητο έστω και χάρη σε αυτή την κάπως εναλλακτική χρήση της από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ιδιαίτερα στην τηλεόραση και το ράδιο. Κι όχι στην Ελλάδα: παντού. Το μουσικό θέμα των ειδήσεων της RAI πχ είναι δικό του χωρίς να είναι γραμμένο για να γίνει μουσικό θέμα ειδήσεων.

Το καλοκαίρι του 2001 ο Παπαθανασίου παρουσίασε το έργο Μυθωδία στους στύλους του Oλυμπίου Διός. Οποιος ήταν εκεί μπορεί να με καταλάβει: η Μυθωδία ήταν γραμμένη για τα άστρα, αλλά όλοι είχαμε βουτήξει στον ωκεανό του Vangelis. Η Αθήνα είχε χαθεί από τη μουσική του σαν να την είχε καταπιεί ένα παλιρροιακό κύμα που άναψε κι έσβησε δρόμους φωτιάς…