Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 91 χρόνων – πλήρης ημερών. Ισως αυτό το «πλήρης ημερών» αρκεί για να περιγράψει την πολυτάραχη ζωή του: ο «Γκόρμπι» έζησε μέρες που πιθανότατα δεν θα ξαναζήσει κανείς. Ισως υπήρξε ο πιο επιδραστικός άνθρωπος που έζησε στην μεταπολεμική εποχή μας – ίσως γιατί ήταν ένας οραματιστής που νικήθηκε από το βάρος της πραγματικότητας, ίσως γιατί απλά είχε την ατυχία να διαχειριστεί ένα τέλος: ο τέλος του κόσμου που μέχρι τη δεκαετία του 90 γνωρίζαμε.
Νοσηλευόταν για μέρες σε ένα νοσοκομείο της Μόσχας και η ανακοίνωση του θανάτου του ήταν λιτή. «Χθες το βράδυ, μετά από μια σοβαρή και παρατεταμένη ασθένεια, ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ πέθανε», μετέδωσε το πρακτορείο Tass. Θα ταφεί στο νεκροταφείο Novodevichy στη Μόσχα, στον οικογενειακό τάφο, δίπλα στη σύζυγό του Ράϊσα που έφυγε πρώτη από τη ζωή μερικά χρόνια πριν. Η σχέση του με τη Ράϊσα, την οποία γνώρισε φοιτητής σε ένα πάρτι, υπήρξε ένα από τα πιο όμορφα κεφάλαια της τρομερής ζωής του. Αυτή σπούδαζε κοινωνιολογία και ήταν εξωστρεφής, κούκλα και στο κέντρο της προσοχής όλων. Αυτός ήταν ένας Ρώσσος επαρχιώτης, ακόμα φοβισμένος από την απεραντοσύνη της Μόσχας. Η κάποτε σοβιετική first lady που έλαμπε δίπλα του υπήρξε η πηγή της σιγουριάς του. Όταν πέθανε στο Μούνστερ της Γερμανίας το 1999 χτυπημένη από τον καρκίνο, ο Γκόρμπι είπε ότι παρέμεινε ερωτευμένος μαζί της μέχρι την τελευταία τους μέρα: ήταν, είπε, ο κόσμος του. Ισως ο μόνος κόσμος που ο ίδιος δεν άλλαξε.
Ο Γκορμπατσόφ ήταν ο τελευταίος πρόεδρος της ΕΣΣΔ. Ήταν αυτός που ξεκίνησε τη διαδικασία ανοίγματος της σοβιετικής κοινωνίας που έχει μείνει στην ιστορία ως «περεστρόικα», που προώθησε την περίφημη «γκλάσνοστ» (δηλαδή την διαφάνεια). Ηταν αυτός που χάραξε την πορεία που οδήγησε στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 και στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Και είναι σαφώς σημάδι από τη μοίρα ότι έφυγε από τη ζωή, ενώ ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος ξεκινά.
Ζωή και πολιτική άνοδος
Γεννημένος στις 2 Μαρτίου 1931 στο Πρίβολνε, στην επαρχία της Σταυρούπολης, στα νότια της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ο Γκόρμπι έζησε μια ζωή που είναι αδύνατο να την περιγράψει κανείς σε ένα σύντομο σημείωμα. Παιδί μιας οικογένειας αγροτών, το 1955 ο Γκορμπατσόφ αποφοίτησε από τη Νομική του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας, αλλά ο σκοπός του ήταν να εμπλακεί στην πολιτική. Αργησε αρκετά και δεν βρήκε ακριβώς στρωμένο το δρόμο.
Η πολιτική καριέρα του Γκορμπατσόφ ξεκίνησε το 1970, όταν διορίστηκε πρώτος Γραμματέας του κόμματος στη Σταυρούπολη. Δέκα χρόνια αργότερα επιστρέφει στη Μόσχα ως πλήρες μέλος του Πολιτικού Γραφείου: είναι ο νεότερος όλων. Τον υιοθέτησε ο τότε επικεφαλής της KGB Γιούρι Αντρόποφ γιατί ήταν συντοπίτης του κι αυτός καταγόταν από την επαρχεία της Σταυρούπολης. Αλλά ενώ ο Αντρόποφ ασχολούταν μόνο με το Κρεμλίνο και τα εντός αυτού εξουσιαστικά παιγνίδια ο Γκόρμπι είχε μάτια μόνο για τη Δύση. Αρχισε να ταξιδεύει συχνά στο εξωτερικό και το 1984 συνάντησε για πρώτη φορά την τότε Βρετανίδα πρωθυπουργό Μάργκαρετ Θάτσερ, «ένα σκληρό καρύδι», όπως την χαρακτηρίζει στη βιογραφία του, με την οποία αργότερα θα δημιουργήσει μια σχέση εκτίμησης και εμπιστοσύνης: η Θάτσερ ήταν η πρώτη πολιτικός της Δύσης που πίστεψε στα μεταρρυθμιστικά του σχέδια. Στις 11 Μαρτίου 1985, μετά το θάνατο του Κονσταντίν Τσερνιένκο, έγινε γενικός γραμματέας του ΚΚΣΕ: ήταν μόλις 54 ετών, και η εκλογή του συμβόλιζε το τέλος της περιόδου της σοβιετικής γεροντοκρατίας.
Γκλάσνοστ και περεστρόικα
Η περίπτωση Γκορμπατσόφ βοηθά για να καταλάβει κανείς τι σημαίνει πυκνός πολιτικός χρόνος: από το 1986 μέχρι το 1991 συμβαίνουν όσα δεν έχουν συμβεί στον κόσμο πενήντα χρόνια και πάντα χάρη στη δική του παρουσία! Το 1986 είναι η χρονιά, που ενισχύει τις προσδοκίες και τις ελπίδες, τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, ότι θα μπει τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο και κάτι καινούργιο θα γεννηθεί. Ο Γκόρμπι θα φέρει ένα άνευ προηγουμένου κύμα ελευθερίας στα σοβιετικά μέσα ενημέρωσης και θα προσπαθήσει να μεταρρυθμίσει ένα στάσιμο οικονομικό σύστημα που οδηγείται σε αυτοκαταστροφή. Η Ευρώπη πλημμυρίζει από ταινίες και βιβλία που έχουν μείνει για χρόνια στα αρχεία της σοβιετικής λογοκρισίας: γνωρίζουμε τον Μιχάλκοφ και τον Παρατζάνοφ, διαβάζουμε το «Σμιλεύοντας το Χρόνο» του Ταρκόφσκι, ανακαλύπτουμε ένα κόσμο που δεν έχει να κάνει με κομμουνιστικές παρελάσεις και χρυσά μετάλλια σε Ολυμπιακούς Αγώνες. Κι όλα τρέχουν τρομερά γρήγορα, Τον Οκτώβριο εκείνης της χρονιάς ο Γκορμπατσόφ συναντιέται με τον τότε Αμερικανό Πρόεδρο Ρόναλντ Ρίγκαν στο Ρέικιαβικ της Ισλανδίας, για να συζητήσουν τη μείωση των πυρηνικών όπλων στην Ευρώπη, που επισφραγίστηκε τον επόμενο χρόνο με την υπογραφή μιας ιστορικής συνθήκης. Στο τέλος εκείνης της χρονιάς ο Γκόρμπι, όπως τον αποκαλούν πλέον όλοι, αποκαθιστά ακόμη και τους πιο διάσημους αντιφρονούντες, ξεκινώντας από τον φυσικό Αντρέι Ζαχάρωφ, που έχει περάσει οκτώ χρόνια εγκλεισμού. Σταδιακά αλλά πολύ γρήγορα αλλάζει η ίδια η γεωγραφία και η ιστορία της Ευρώπης, που για τον πατέρα της περετρόικα πρέπει να γίνει «κοινό σπίτι». Στις 9 Νοεμβρίου 1989, το Τείχος του Βερολίνου καταρρέει ενώ προηγουμένως οι σοβιετικές στρατιωτικές μονάδες έχουν αποχωρήσει από την τότε Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία όπου υπήρχαν για χρόνια για λόγους τάξης και ασφάλειας. Ο Υπουργός Αμύνης και συνεργάτης του Ντμίτρι Γιαζόφ θα πει την ιστορική φράση «ωραία ήταν αλλά έπρεπε να γυρίσουμε και σπίτι μας κάποια μέρα». Το 1989 ο Γκορμπατσόφ απέσυρε επίσης στρατεύματα από το Αφγανιστάν: είναι ο πρώτος πολιτικός στον κόσμο που όταν μιλάει για την ανάγκη μια παγκόσμιας ειρήνης εννοεί κάθε του λέξη.
Την ίδια χρονιά πραγματοποίησε δύο ιστορικές επισκέψεις: τον Μάιο επισκέπτεται το Πεκίνο, όπου η Κίνα και η ΕΣΣΔ αποκαθιστούν σχέσεις που είχαν διακοπεί πριν από τριάντα χρόνια. Τον επόμενο Ιούνιο βοηθά τους Κινέζους ηγέτες να διαχειριστούν την κρίση που έχει ξεσπάσει μετά τους θανάτους διαδηλωτών φοιτητών στην πλατεία της Τιεν Αν Μεν και τους πείθει πως ο μόνος δρόμος είναι οι μεταρρυθμίσεις – εκείνο τον καιρό τέτοιες συζητήσεις με τους κινέζους έμοιαζαν επιστημονική φαντασία. Την 1η Δεκεμβρίου του 1989 γίνεται δεκτός στο Βατικανό από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο τον β΄. Είναι ο πρώτος Σοβιετικός ηγέτη που συνάντησε έναν Πάπα και μάλιστα Πολωνό. Το Νόμπελ Ειρήνης το 1990 το παίρνει με τα χειροκρότημα της ανθρωπότητας. Κι ενώ βρίσκεται ίσως στο απόγειο της δόξας του ακολουθεί φυσικά το δράμα.
Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ
Το 1991 είναι μια δραματική χρονιά. Τον Αύγουστο τον απαγάγουν για τρεις ημέρες από την προεδρική βίλα του στην Κριμαία, καθώς έχει οργανωθεί ένα πραξικόπημα εναντίον του: καταπνίγηκε μόνο από τη θαρραλέα αντίσταση του Ρώσου προέδρου Μπόρις Γέλτσιν ενώ ο Γκορμπατσόφ είναι απών απο το κάδρο. Στις 8 Δεκεμβρίου, ο ίδιος ο Γέλτσιν υπογράφει τη γέννηση του CSI, της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών, με μέλη της Ρωσία, την Ουκρανία και τη Λευκορωσία: είναι το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Γκορμπατσόφ πληρώνει δυο πράγματα: μια εκστρατεία κατά της βότκας και του αλκοολισμού, γεγονός που τον καθιστά σχεδόν μισητό στη Μόσχα και κυρίως πληρώνει την άρνηση του τότε Αμερικάνου προέδρου Τζορτζ Μπους να του χορηγήσει ένα δάνειο 1,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τη στήριξη των δύσκολων οικονομικών του μεταρρυθμίσεων. Ο Ρόμπερτ Σέβεριν, στο βιβλίο του «Σύντροφοι» περιγράφει τη βραδιά της φυγής του από το Λονδίνο μετά την σύσκεψη των G7 και την άρνησή τους να τον βοηθήσουν ως μια στιγμή ταπείνωσης. Ο Γκορμπατσόφ ανήμερα των Χριστουγέννων του 1991 παραδίδει στον Γέλτσιν όποια εξουσία του είχε απομείνει.
Αντιφατικός και απρόβλεπτος
Στη βιογραφία του δεν εξηγεί πολλά: κυρίως δεν εξηγεί τους άστοχους χειρισμούς στο πυρηνικό δυστύχημα του Τσέρνομπιλ το 1986 – λέγεται ότι τότε κατάλαβε πως πρέπει να μπει τέλος στην εποχή των πυρηνικών ανταγωνισμών. Στην αγγελία του θανάτου του σίγουρα θα χάρηκαν όσοι δεν του συγχωρούν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ: δεν μπορούν να καταλάβουν πως αυτή υπήρξε νομοτελειακό αποτέλεσμα κι όχι επιλογή του Γκόρμπατσόφ. Εγώ πάλι θα κρατήσω την ειλικρίνεια του, όταν μιλούσε για μια παγκόσμια ειρήνη, και την αγάπη που έδειξε με πράξεις στη δημοκρατία - το πάθος για την οποία το είδαμε και στις πρόσφατες ανοιχτές επικρίσεις του στο Βλαντιμίρ Πούτιν, τον οποίο σε πολλές περιπτώσεις παλιότερα είχε υπερασπιστεί. Αντιφατικός και σχεδόν πάντα απρόβλεπτος ο Γκόρμπι φεύγει έχοντας γράψει ιστορία. Για ελάχιστους μπορούμε να το πούμε και να ισχύει πραγματικά…
