Δεν ήξερα ότι το «βιβλιοπωλείο της Εστίας», χάρη στο οποίο έχουν κυκλοφορήσει μερικά από τα ωραιότερα βιβλία που διαβάσαμε ποτέ στην Ελλάδα, έκανε επανέκδοση του σπουδαίου βιβλίου του Τσέχου Μίλαν Κούντερα «Η Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι». Πρόκειται για το βιβλίο, που σημάδεψε τη δεκαετία του ’80. Αυτό, μαζί με το θρυλικό «Αρωμα» του Ζίσκιντ και το αξέχαστο «1984» του Οργουελ, που γράφτηκε βέβαια πολύ νωρίτερα, πρέπει να ήταν τα τρία που τότε πούλησαν περισσότερο.

Σαν να βρήκα συμμαθητή

Το ανακάλυψα τυχαία σε ένα βιβλιοπωλείο του αεροδρομίου, πρόσφατα που πέρασα από το Ελευθέριος Βενιζέλος. Το αγόρασα γιατί το είχα χάσει – άλλωστε από την έκδοσή του στα ελληνικά πέρασαν  τριάντα χρόνια κι εγώ έκανα τουλάχιστον πέντε μετακομίσεις σε όλο αυτό το διάστημα. Η «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» είχε βοηθήσει το ελληνικό κοινό να γνωρίσει τον Κούντερα, χωρίς να είναι το πρώτο του βιβλίο που είχε κυκλοφορήσει στην Ελλάδα. Το αγόρασα με τη βεβαιότητα ότι δεν έχει αντέξει στο χρόνο – έκανα σαν να συνάντησα ένα φίλο από το γυμνάσιο με τον οποίο μας συνδέουν κυρίως μνήμες, αφού στο μεταξύ χαθήκαμε. Θυμάμαι ότι κάποτε το είχα διαβάσει μέσα σε τρεις μέρες – είχα μάλιστα διαβάσει πολύ αργά τις τελευταίες του σελίδες, γιατί δεν ήθελα να τελειώσει. Πίστευα ότι τότε με είχε συναρπάσει γιατί ήμουν μικρός κι απαίδευτος: η γραφή του Κούντερα ήταν σαν περιπλάνηση ηδονική και το βιβλίο ήταν εμπειρία ζωής – σαν να σε έχει πάει δεκαπέντε χρονών ένας μεγαλύτερος σε στριπτιζάδικο - ακόμα κι αν το παίζεις άνετος, η εμπειρία παραμένει πρωτόγνωρη. Ομολογώ ότι πάλι και τώρα το διάβασα σε τρεις μέρες κι ας έχω πλέον πείρα από στριπτιζάδικα. Η επικαιρότητα του βιβλίου εξακολουθεί να είναι τεράστια.

Τρεις ήρωες και μια γλυκιά αταξία

Λέγεται ότι ο Κούντερα είχε γράψει την «Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι» στα γαλλικά και μάλλον αυτό εξηγεί το πώς κατάφερε να αποφύγει την παγίδα των ατελείωτων περιγραφών: το μυθιστόρημα έχει τρεις ήρωες, τα γεγονότα διαδραματίζονται σε διαφορετικές πόλεις και ο κύρος όγκος τους λαμβάνει χώρα στην ιστορική περίοδο που είναι γνωστή ως «Ανοιξη της Πράγας». Το βιβλίο θα μπορούσε να είναι εξίσου συναρπαστικό, αν απλά περιέγραφε τοπία, πράξεις και ιστορικά γεγονότα, αλλά η επιλογή της γλώσσας, επέβαλε στον συγγραφέα να ασχοληθεί όχι με ό,τι του άρεσε, αλλά με ό,τι επιβαλλόταν, δηλαδή με τους χαρακτήρες και τις αποφάσεις τους: οι λέξεις χρησιμοποιούνται και δεν ξοδεύονται και η αφήγηση πάει μπρος πίσω. Το βιβλίο είναι γεμάτο από καταπληκτικές διαπιστώσεις, που μόνο τώρα κατάλαβα πόσο πέρασαν στο εφηβικό μου υποσυνείδητο – ήταν σχεδόν σοκαριστικό ότι ξαναδιάβασα πράγματα που νόμιζα ότι τα είχα σκεφτεί εγώ, ενώ, όπως αποδείχτηκε, είχαν τρυπώσει μέσα μου από την κερκόπορτα της εφηβικής ανάγκης για αλήθειες. Νομίζω πως όποιος ξαναδιαβάσει το βιβλίο θα με καταλάβει – αρκεί να χει το κουράγιο να το παραδεχτεί.

Δυο επίκαιρα ζητήματα

Δυο πάντως είναι τα καθολικά επίκαιρα θέματα της απέραντης θεματολογίας του: το ένα αφορά την αντίληψη της πραγματικότητας και το δεύτερο σχετίζεται με αυτό που αποκαλούμε ατομική ευθύνη. Ο Κούντερα μαεστρικά περιγράφει ότι αυτό που είναι κοινό δεν είναι ίδιο για όλους και ότι η πραγματικότητα αν και είναι μια και μόνη, εν τούτοις μπορεί να διαφέρει. Ένα κεντρικό σημείο στην εξέλιξη του βιβλίου είναι η συνάντηση της Τερέζας με τον Τόμας. Αυτή είναι σερβιτόρα σε ένα καφέ που βρίσκεται στο σταθμό ενός τρένου. Αυτός γιατρός που απλά έχει χάσει ένα τρένο. Μπαίνει και ζητά ένα καφέ κρατώντας ένα βιβλίο που τυχαία έπεσε στα χέρια του. Αυτή βλέπει το βιβλίο, αγαπάει το συγγραφέα του, θεωρούσε εντελώς αδύνατο κάποιος να μπει στο καφέ και να το κρατά και της αρκεί αυτό και μόνο για να ενδιαφερθεί για τον κάτοχό του. Το ίδιο γεγονός είναι για τον Τόμας απολύτως τυχαίο ενώ για την Τερέζα είναι σημάδι της μοίρας που δεν επιτρέπεται να την αφήσει αδιάφορη. Ο Κούντερα υπενθυμίζει ότι το ίδιο γεγονός μπορεί να έχει περισσότερες από μια αναγνώσεις, ότι εν τέλει η εξήγηση του κόσμου είναι δική μας και μόνο κι ας ζούμε όλοι στον ίδιο κόσμο. Κάθε φορά που προσπαθούμε να εξηγήσουμε την πραγματικότητα νομίζοντας πως μπορούμε να τη δούμε με τα μάτια των άλλων, καταλήγουμε απλά να κάνουμε λάθος – ας το έχουμε υπόψην μας είτε μιλάμε για σχέσεις, είτε για πολιτική, είτε για δουλειά, είτε για θρησκεία κτλ.

Ο θαυμασμός για τον Οιδίποδα

Το δεύτερο που βρήκα εξαιρετικά επίκαιρο είναι ο τρόπος που ο Κούντερα δίνει υπόσταση στην ατομική ευθύνη. Ο ήρωας του βιβλίου απογοητεύεται όταν οι Τσέχοι συμβιβάζονται με το δικτατορικό καθεστώς της χώρας, μετά την Ανοιξη της Πράγας. Ο Τόμας έχει ένα θαυμασμό για τον Οιδίποδα – τον θαυμάζει γιατί όταν αυτός κατάλαβε πως σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του, αυτοτιμωρήθηκε. Κάνει κάτι ανάλογο: παραιτείται από γιατρός, κάνει δουλειές του ποδαριού, τιμωρεί τον εαυτό του για τη στάση των άλλων ανεβάζοντας στα ύψη την αίσθηση της δικής του ευθύνης- όλα αυτά τα κάνει, ενώ ήταν και παρέμεινε λίγο ρεμάλι γεγονός που κάνει την αυτοτιμωρία του ακατανόητη. Η υπερβολή του Κούντερα είναι ωστόσο χρήσιμη: υπενθυμίζει ότι ο πολίτης εξακολουθεί να έχει την ευθύνη των επιλογών του, όσο κι αν αυτές προδόθηκαν, χωρίς απαραίτητα ο ίδιος να φταίει. Για τον Κούντερα δεν υπάρχει μια συλλογική ευθύνη πίσω από την οποία μπορούμε να κρυβόμαστε: είναι σκληρό ως συμπέρασμα, αν όμως ήταν στάση ζωής όλων μας, δύσκολα θα ζούσαμε φαινόμενα Τραμπ και δεν θα υπήρχε καμία πιθανότητα η Ευρώπη να διαλυθεί από την ψήφο όσων θέλουν απλά να βγάλουν τα μάτια των άλλων, καθώς νομίζουν πως τα δικά τους δεν διατρέχουν κίνδυνο. Νόμιζα πως από τη στιγμή που έπεσε το τοίχος του Βερολίνου, το αντισταλινικό κήρυγμα του Κούντερα, που στο βιβλίο διαβάζεις, είναι ένα αντικομουνιστικό απολίθωμα, έτοιμο για το μεγάλο μουσείο της δεκαετίας του 80: κι όμως μόνο έτσι δεν είναι! Ο απολυταρχισμός αλλάζει στην πάροδο των χρόνων όνομα, βασισμένος πάντα στην ίδια θέληση των ανθρώπων να κρύβουν τη δική τους ευθύνη πίσω από αποφάσεις χωρίς κόστος.

Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια

Εχει ενδιαφέρον μια λεπτομέρεια, που δεν έχει να κάνει με το βιβλίο, αλλά με το συγγραφέα. Το 2008 ο Κούντερα κατηγορήθηκε από ένα συμπατριώτη του, τον Μίροσλαβ Ντοβαράτσεκ, ότι τον πρόδωσε τη δεκαετία του ΄60 στο καθεστώς κατηγορώντας τον για αντικομουνιστική δράση: τον έδωσε για να γλυτώσει ο ίδιος. Η κατηγορία ήταν ακόμα πιο περίπλοκη γιατί στην ιστορία εμπλέκεται και η γυναίκα του Ντοβαράτσεκ, που είχε παράνομο δεσμό με τον συγγραφέα. Ο Κούντερα τα αρνήθηκε όλα κι απαλλάχτηκε λόγω αμφιβολιών. Ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο βρήκα πολύ αυτοβιογραφικά τα κομμάτια στα οποία αναφέρεται στην αντίληψη της ενοχής του Τόμας, στη σχέση του Τόμας με τις γυναίκες των άλλων, στην αδυναμία του ν αφήσει μια γυναίκα που τον καταπιέζει για κάποια που τον τρομάζει γιατί είναι σαν αυτόν: το βιβλίο απέκτησε μια επιπλέον παράξενη αλήθεια εξαιτίας της κατηγορίας που αντιμετώπισε ο Κούντερα, μια κατηγορίας που δεν αποδείχτηκε – αν και η αμφιβολία παραμένει. Ολο αυτό είναι ένα βιβλίο μέσα στο βιβλίο: αν ξανατολμήσετε να αναμετρηθείτε με την Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι, ας έχετε υπόψην σαν αυτή τη φορά ότι μπορεί πραγματικά να αναφέρεται στη ζωή του Κούντερα – να είναι δηλαδή ακόμα πιο αβάσταχτη η ελαφρότητα του.

Το βιβλιοπωλείο της Εστίας μας έκανε ένα ωραίο δώρο με την επανέκδοση. Δεν μπορώ μόνο να καταλάβω γιατί άλλαξε τον τίτλο: «Η αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης» παραπέμπει σε ψυχανάλυση. Αυτή του «είναι», είναι ζωή.