Κάθε φορά που φτάνει το ελληνικό μας ορθόδοξο Πάσχα σκέφτομαι πως κανείς δεν έγραψε ποτέ την ιστορία του – το πώς δηλαδή η συγκεκριμένη χριστιανική γιορτή έφτασε να γιορτάζεται με τον τρόπο που γιορτάζεται στην Ελλάδα.

Γνωρίζουμε τα πάντα για την γιορτή του Πάσχα ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε. Αλλά δεν γνωρίζουμε πως φτάσαμε στο σημείο στην Ελλάδα ο εορτασμός της να είναι τόσο ιδιαίτερος: διότι εδώ δεν έχουμε μόνο τα δικά μας έθιμα – η όλη πασχαλιάτικη διαδικασία είναι ολότελα διαφορετική από οπουδήποτε.

Ξαναμπαίνει η άνοιξη

Πιθανότατα έχετε ακούσει ότι τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες οι εορτασμοί της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα δεν υπήρχαν, καθώς οι Χριστιανοί ήταν μια διωκόμενη μειονότητα. Πολλοί γνωρίζουν πως όλα άλλαξαν όταν ο  Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο αποκαλούμενος και Μέγας, με προτροπή της μητέρας του Ελένης επέτρεψε τις χριστιανικές γιορτές. Οσοι με την ιστορία της γιορτής έχουν ασχοληθεί γνωρίζουν πως ο εορτασμός της Μεγάλης Εβδομάδας ξεκίνησε κρυφά στην Ιερουσαλήμ και ότι για αυτό το λόγο το χριστιανικό μας Πάσχα σχετίζεται με το στο Εβραϊκό Πεσάχ, την πρώτη από τις τρεις ετήσιες μεγάλες εορτές των Ισραηλινών, η οποία γιορταζόταν πάντα στις αρχές της Άνοιξης. Ισως να θυμόσαστε ότι στο σχολείο μας είχαν πει πως η ίδια η λέξη Πάσχα είναι  η ελληνοποιημένη απόδοση του Πεσάχ και σημαίνει «διάβαση» ή «πορεία» - οι Εβραίοι γιόρταζαν την φυγή τους από την Αίγυπτο. Ο Χριστιανισμός πήρε, κατά κάποιο τρόπο, το Πάσχα από τις εβραϊκές παραδόσεις και του έδωσε νέο νόημα - λαμπρότερο. Οι Χριστιανοί γιορτάζουν την Aνάσταση του Χριστού και την απελευθέρωσή τους από την αμαρτία και το θάνατο. Όλα αυτά είναι λίγο πολύ γνωστά: το αληθινά ενδιαφέρον θα ήταν να εξηγήσει κάποιος το πώς στη συνέχεια δημιουργήθηκαν δυο τρόποι εορτασμού του Πάσχα – ο ελληνικός και αυτός όλων των άλλων.

Το κάναμε δικό μας

Οι διαιρέσεις των Χριστιανών είχαν ως αποτέλεσμα να υπάρχουν στον τρόπο εορτασμού των κοινών γιορτών τους διαφορές συχνά σημαντικές. Η γιορτή των Φώτων για τους Ορθόδοξους είναι μια μεγάλη γιορτή – για τους Καθολικούς όχι και τόσο. Στη Δύση τα δώρα τα φέρνει ο Αγιος Νικόλαος τα Χριστούγεννα, σε μας τους Ορθόδοξους ο Αγιος Βασίλης την Πρωτοχρονιά – σε κάθε περίπτωση τον άγιο τον λέγανε πάντα μπαμπά, αλλά έπρεπε διαφορές να υπάρχουν σε όλα, ακόμα και στις παιδικές μνήμες. Όμως η πιο μεγάλη διαφορά είναι ο τρόπος εορτασμού της μεγαλύτερης χριστιανικής γιορτής, δηλαδή του Πάσχα.

Για τους Καθολικούς η Μεγάλη Εβδομάδα είναι μια διαδικασία αυτόμαστιγώματος: η αίσθηση του δράματος είναι το σημαντικό – η Κυριακή του Πάσχα είναι ένα είδος απελευθέρωσης από ένα συσσωρευμένο βάρος. Εχω ζήσει πολλά Πάσχα Καθολικών: μοιάζουν πιο πολύ με μια διαδικασία διεκδίκησης κάποιου είδους συγχώρεσης. Όλα ολοκληρώνονται με το κήρυγμα του Ποντίφικα στο Βατικανό – που συνήθως είναι μια πράξη αυτοκριτικής. Καμία σχέση δεν έχουν όλα αυτά με το Πάσχα των Ορθοδόξων. Για τους Ορθόδοξους η Μεγάλη Εβδομάδα είναι απλά το χρονικό προς ένα μεγάλο φινάλε που ολοκληρώνεται με ένα θρίαμβο – το θρίαμβο της ζωής επί του θανάτου.  Πριν τον θρίαμβο υπάρχει οδύνη, ίσως και ήττα, όμως κι αυτή ακόμα έχει κάτι το εορταστικά μεγαλειώδες και είναι πάντα διδακτική. Οι ύμνοι της Μεγάλης Παρασκευής και η περιφορά του Επιταφίου απαιτούν τη συμμετοχή των πιστών που εν μέσω θλίψης συναντιούνται και δίνουν δύναμη ο ένας στον άλλο. Όλα είναι πράξεις ενός ενιαίου χρονικού με καλό τέλος: την Κυριακή υπάρχει Ανάσταση, δηλαδή χαρά πραγματική την οποία μοιραζόμαστε δηλώνοντας κοινωνοί της γιορτής: για αυτό και το «Χριστός Ανέστη» είναι χαιρετισμός κι όχι ευχή.

Όμως το πιο ενδιαφέρον στην ιστορία αυτή, τις λεπτομέρειες της οποίας κανείς δεν κατέγραψε, είναι ότι οι Ελληνες πήραν το τελετουργικό της γιορτής των ορθοδόξων Χριστιανών και το πήγαν σε άλλο επίπεδο. Στην Ελλάδα το Πάσχα είναι η πιο μεγάλη γιορτή της χώρας. Είναι λόγος για να συναντηθούν οικογένειες, για να ξαναβρεθούν φίλοι, για να επιστρέψουν οι πιο πολλοί στον τόπο τους. Είναι μια ευκαιρία για πανηγύρι! Σε μια χώρα που τα έθιμα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή αυτά του Πάσχα είναι σχεδόν παντού όμοια: οι σούβλες γυρνάνε από το πρωί κι ενώ ακόμα δεν έχουμε χωνέψει τη μαγειρίτσα, τα τσουγκρίσματα των αυγών δίνουν και παίρνουν κι ο ήχος του κλαρίνου γίνεται για μια μέρα το σάουντρακ της ζωής μας. Αλλά το αληθινά αξιοπρόσεκτος στην περίπτωση είναι η διάθεση όλων να φύγουν από τις πόλεις τους και να βρεθούν στη γενέθλια γη τους: το Πάσχα είναι επιστροφή, είναι μια διαδρομή προς τη δική μας προσωπική ανάσταση που συντελείται μόνο σε τόπους που αγαπάμε. Το σκηνικό είναι συχνά ανώτερο του έτσι κι αλλιώς λαμπρού περιεχομένου. Δεν υπάρχει στην προκειμένη περίπτωση κοσμικότητα και φαίνεσθαι. Ούτε επικαιρότητα. Παρά μόνο η γλυκιά αίσθηση ενός προορισμού. Ολο αυτό ελάχιστη σχέση έχει με τα καθολικά δράματα, αλλά και το βαρύ ορθόδοξο μπαρόκ. Είναι αμιγώς ελληνικό. Δικό μας.

Στο οικόπεδό μας

Κανείς ποτέ δεν έψαξε να βρει μέσα από ποια διαδικασία διαμορφώθηκε όλο αυτό το σύνθετο ελληνικό τελετουργικό. Το οποίο σημειωτέων αποτελεί κι απόδειξη πως στο οικόπεδο που κατοικούμε, και που ο Θεός μας το χάρισε ενώ το είχε κρατήσει για τα γεράματά του που λέει κι ο Διονύσης Σαββόπουλος, αναπτύξαμε την συνήθεια όχι μόνο να δημιουργούμε Θεούς, αλλά να φέρνουμε στα μέτρα μας και το πώς θα τους γιορτάσουμε. Το Πάσχα είναι απόδειξη πως Ελληνας είναι αυτός που ξέρει το μυστικό της απόλαυσης της γιορτής, που είναι κάτι διαφορετικό από την γιορτή την ίδια. Θυμάμαι στα χρόνια της πανδημίας εμείς και οι Δυτοκοευρωπαίοι έπρεπε να γιορτάσουμε το Πάσχα σπίτι: οι καθολικοί Ιταλοί τραγουδούσαν στα μπαλκόνια, εμείς είχαμε πάθει όλοι κατάθλιψη! Γιατί; Γιατί ήταν σαν το Πάσχα να καταργήθηκε. Το δικό μας Πάσχα, αυτό του οποίου το τελετουργικό καταφέραμε να σκηνοθετήσουμε ερήμην της υπόλοιπης χριστιανικής ανθρωπότητας, δεν γίνεται να απουσιάζει από τη ζωή μας – θα ήταν σαν ξαφνικά να αποφασίζαμε ότι πρέπει να καταργηθεί η χαρά της.

Και του χρόνου

Μοιραζόμαστε το Πάσχα για να το χαιρόμαστε. Ο χαρακτήρας του δεν είναι μυστηριακός, αλλά εορταστικός. Δεν περιμένουμε, όταν αυτό φτάσει, να συγχωρεθούν οι αμαρτίες μας: ξέρουμε πως θα κάνουμε κι άλλες. Και πως το επόμενο Πάσχα, όταν πάλι θα βρεθούμε με όσους αγαπάμε σε αυτό το τάιμ άουτ που μάθαμε να παίρνουμε από την καθημερινότητα μας, αυτές τις αμαρτίες θα διηγούμαστε. Λέγοντας Χριστός Ανέστη συνθηματικά. Απλά για να αρχίσει η γιορτή. Η γιορτή μας.

Καλό Πάσχα σε όλους. Και στην προκειμένη περίπτωση περισσότερο από «Χρόνια πολλά» ευχή είναι να πεις μέσα από την καρδιά σου «και του χρόνου»…

 (Βημαγκαζίνο, Απρίλιος του 2023)