Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Δεν έχω ούτε λόγια, ούτε τρόπους να μιλήσω για τη μεγαλοσύνη του. Βλέπετε κάποιοι άνθρωποι είναι τόσο μεγάλοι που μας επιτρέπουν με την παρουσία τους απλά να βρίσκουμε στη σκιά τους καταφύγιο: σε αυτούς δεν μπορούμε ούτε να πούμε έστω «αντίο» γιατί η σκιά τους μένει για πάντα. Πώς να αποχαιρετήσεις κάποιον που θα ναι για πάντα εδώ, που μετά από 96 χρόνια που σταμάτησε σε ετούτη τη χώρα για να πάρει και να δώσει ανάσες, παίρνει απλά το δρόμο της αθανασίας; Και πώς να τον ξεπροβοδίσεις, όταν ξέρεις πως η απουσία του θα εξακολουθήσει να σφραγίζει το μέλλον της Ελλάδας του, μια Ελλάδας που σφράγισε με την παρουσία του;

Αλλαξε την Ελλάδα

Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Υπάρχουν δυο πράγματα που έκανε για την Ελλάδα του που δεν περιγράφονται με λέξεις: πρώτα έμαθε στους Ελληνες τη γοητεία, τη δύναμη και την αντοχή της μεγάλης ποίησής και μετά έμαθε σε όλη τη γη τη γοητεία, τη δύναμη και την αντοχή της χώρας του – της Ελλάδας του – αναλαμβάνοντας ένα ρόλο δημιουργού και συγχρόνως σύμβολου, ένα ρόλο που δεν είχε στα διακόσια χρόνια της ύπαρξής της κανείς άλλος.

Τη δεκαετία του ΄60 ο Μίκης έμαθε σε ένα λαό που προσπαθούσε να βρει τη δύναμη να πάει μπροστά ότι η αληθινή δύναμη είναι η δύναμη της Τέχνης: έμαθε στον ταπεινό μεροκαματιάρη Ελληνα, στον αγρότη, στον φτωχό του Θεού που δεν είχε τελειώσει το σχολείο, στον μαχητή της ζωής που είχε άλλες έγνοιες και θεωρούσε το τραγούδι ένα απάγκιο, πως η μουσική είναι πράξη αντίστασης, αλλά και κατάθεση ψυχής, δημιουργία αλλά και βάλσαμο. Του έμαθε να τραγουδά Σεφέρη και Ρίτσο και Ελύτη και Αναγνωστάκη και Λειβαδίτη. Του άνοιξε τους ορίζοντες μυώντας τον σε ένα κόσμο ποιητών, υψηλών νοημάτων, απλησίαστων ιδεών. Τον πήρε από το χέρι κι έγινε ο μεγαλύτερος δάσκαλός του, ένας κοινωνός και καθοδηγητής, ένας αληθινός μπροστάρης στην πιο πετυχημένη πολιτιστική επανάσταση που γνώρισε ο τόπος.

Και μετά, αστείρευτος όπως ήταν και τεράστιος τόσο ώστε να ξεπερνά τα όρια της χώρας, έκανε εξαγωγή της Τέχνης του στον πλανήτη ολόκληρο κι έκανε τη μουσική του παρηγοριά και ελπίδα για επαναστάτες και κατατρεγμένους, για ηττημένους και φυλακισμένους, για μαχητές και ήρωες που δεν ήξεραν ούτε μια λέξη ελληνική αλλά στις νότες του Μίκη ανατρίχιαζαν. Τους ένωσε μαγικά και τους μύησε σε μια ελληνικότητα παγκόσμια – αξιολάτρευτη κι αξιοζήλευτη. Από την Κούβα μέχρι το Παρίσι του. Κι από την Παλαιστίνη μέχρι το Χόλυγουντ.

Δημιουργός του σύμπαντος

Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Η δωρική μεγαλοπρέπεια της μουσικής υποχρέωσε τον πλανήτη να χορέψει σαν τον Ζορμπά. Η επιβλητική παρουσία της προσωπικότητας του έδωσε για δεκαετίας μια νέα διάσταση στον όρο Ελληνας. Η πολιτική του δράση τον έκανε σύμβολο παγκόσμιο. Η ζωή του έγινε πηγή έμπνευσης.

Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Ηταν ένας βασιλιάς που αρνιόταν το θρόνο του για να ζει αναμεσά μας. Ενας κομμουνιστής, φίλος του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που έδωσε με τη στάση του μαθήματα ατομικής ευθύνης. Ενας εξερευνητής όχι της μουσικής των στίχων που διάλεξε για χάρη μας, αλλά του Μεγάλου Λόγου που ταίριαζε στις μελωδίες του. Πήρε το Ρίτσο και τον έβαλε στην καθημερινότητα της χώρας, στην πορεία και στη διαδήλωση. Πήρε το Σεφέρη και τον έβαλε στους έρωτές μας. Πήρε τον Ελύτη και του δωσε τη μεγαλοπρέπεια του χαμένου ανθυπολοχαγού, χωρίς να του στερήσει τη γλύκα του Αιγαίου που τον ακολουθούσε. Αν σύνθεση είναι η ανάδειξη των νοημάτων, η πλοκή των ιδεών, η χρησιμοποίηση της κάθε νότας για τη δημιουργία ενός πλανήτη μαγικού, ο Μίκης ήταν ο δημιουργός του σύμπαντος. 

Η δική μας ανάγκη

Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Βλέπω ότι και οι υπόλοιποι που τον έζησαν, τον αγάπησαν, τον αποθέωσαν, τον μίσησαν, τον τραγούδησαν κι αυτοί δυσκολεύονται: οι πιο πολλοί αναφέρουν το πώς τον γνώρισαν, πως βρέθηκαν δηλαδή ευεργετημένοι κάτω από τον μεγάλο ίσκιο του. Σέβομαι την αμηχανία τους. Δεν ξέρω τι μπορεί κανείς να φωτίσει από την προσωπικότητά του.

Τι ήταν ο Μίκης; Ένας δημιουργός που άλλαξε τον κόσμο μας; Ένας υπέροχος αναρχικός που αναστάτωνε δεξιούς κι αριστερούς συντηρητικούς με την απρόβλεπτη κινητικότητα του;  Ένας λαϊκός κοσμοπολίτης; Ένας παγκόσμιος Ελληνας; Ένας ήλιος που γέμιζε και φώτιζε τα στάδια; Ενας γοητευτικός αληθινός άντρας που μετέτρεπε φυλακές και εξορίες σε βασίλεια τρομάζοντας με ένα του βλέμμα τους βασανιστές του; Ενας συνθέτης οικουμενικός που μιλά στις καρδιές χάρη σε μια παγκόσμια γλώσσα εντελώς δική του; Κι αν ήταν όλα αυτά κι άλλα τόσο, πως μπορούσε να σηκώνει παράλληλα και τη δική μας ανάγκη να ξαποσταίνουμε στη σκιά του;

Εν αρχή ην ο λόγος      

Δεν ξέρω τι να πω για τον Μίκη Θεοδωράκη. Χθες βράδυ στην πολυκατοικία που ζω ένα κορίτσι έπαιζε στο πιάνο την Ομορφη Πόλη. Αδέξια λιγάκι, αλλά υπέροχα. Κατά παραγγελία της καρδιάς του. Αυτό το αποτέλεσμα μιας έμπνευσης που δίνει ο Μίκης ήταν ό,τι ωραιότερο άκουσα χθες. Σε μια μέρα συγκίνησης κι αμηχανίας ενώ οι νότες πλημύριζαν το σπίτι μουρμούριζα «Θα γίνεις δικιά μου πριν έρθει η νύχτα, τα χλωμά τα φώτα πριν ρίξουν δίχτυα, θα γίνεις δικιά μου».

Μόνο ο Μίκης θα χε λόγια και τρόπους για να αποχαιρετήσει το Μίκη. Θα τον αποχαιρετήσω λοιπόν με μερικούς από τους στίχους που λάτρεψε κι απογείωσε με τη μουσική του: σας καλώ να συνδέσετε τις τελείες σε αυτό το αντίο που γράφεται με τις δικές του λέξεις, αυτές τις λέξεις που οι νότες του μετέτρεψαν σε ελληνική μαγεία – σε τεράστια και μοναδική απόδειξη ότι σε τούτη εδώ τη γωνίτσα του πλανήτη έχει γεννηθεί ο λόγος, εν αρχή. Ας αποχαιρετήσουμε το Μίκη με το λόγο – αυτό το λόγο που για χάρη μας διάλεξε και στον οποίο η μουσική του έδωσε συνταρακτικό, μαγευτικά ανθρώπινο και εξαιρετικά γοητευτικό περιεχόμενο φωτίζοντάς τον.

Αν θυμηθείς στο όνειρό μου…

Δρόμοι παλιοί που αγάπησα και μίσησα ατελείωτα. Βρέχει στη φτωχογειτονιά, βρέχει και στην καρδιά μου. Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία. Eτούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο. Δεν υπάρχει νερό, μονάχα φως - τώρα ξέρω πως όλα είναι φως. Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα, αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας. Όχι άλλα δάκρυα. Το παλληκάρι έχει καημό. Υπερασπίσου το παιδί, γιατί αν γλιτώσει το παιδί υπάρχει ελπίδα.

Με τ’ αστεράκι της αυγής, πονάς εσύ, πονάω εγώ, αχ ψεύτη κι άδικε ντουνιά. Και περάσανε μέρες πολλὲς μέσα σε λίγη ώρα: μύρισε το σφαγείο μας θυμάρι και το κελί μας κόκκινο ουρανό. Ποτάμι μέσα μου πικρό, το αίμα της πληγής σου. Η νύχτα έφτασε, τα παράθυρα κλείσαν. Στην πατρίδα μας νυχτώνει, ορφανή η αγκαλιά. Και προχωρούσα μέσα στη νύχτα χωρίς να γνωρίζω κανένα: μύρισε το σκοτάδι κι όλη η άβυσσος. Της δικαιοσύνης Ηλιε νοητέ, στον άλλο κόσμο που θα πας κοίτα μη γίνεις σύννεφο.

Στην αγκαλιά μας κι απόψε σαν άστρο κοιμήσου...