Δεν ξέρω τι ακριβώς σημαίνει ότι όλες τις προηγούμενες μέρες όλοι τσακώνονταν για το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη, παραμονές της επετείου της 28ης Οκτωβρίου, αλλά κάτι σημαίνει. Διότι αν υπάρχει μια εθνική επέτειος που έχει να κάνει σχεδόν αποκλειστικά με τον Άγνωστο Στρατιώτη, αυτόν που έπεσε στο πεδίο της μάχης για την πατρίδα, αυτή είναι η επέτειος που γιορτάζουμε σήμερα. Και οι καυγάδες που προηγήθηκαν για το μνημείο του, μαζί με όσους θα ακολουθήσουν μαρτυρούν έλλειψη σεβασμού.
Οι φράσεις του Θουκιδίδη
O σοφός Δημήτρης Ψυχογιός έγραψε πριν λίγες μέρες στα Νέα το εξής πολύ ενδιαφέρον για τον μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη. «Στο μνημείο, αριστερά και δεξιά από το συγκλονιστικό ανάγλυφο με τον νεκρό οπλίτη, υπάρχουν δύο πασίγνωστα παραθέματα από το κεφάλαιο του Θουκυδίδη που περιγράφει την τελετή ταφής των πεσόντων του πρώτου χρόνου του Πελοποννησιακού Πολέμου: «μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν» και «ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος».
Ως γνωστόν, η πρώτη μας λέει πως, εκτός από τα δέκα κυπαρισσένια φέρετρα που καθένα μετέφερε τα οστά όλων των πεσόντων κάθε φυλής –ό,τι είχε απομείνει από το σώμα του οπλίτη μετά την αποτέφρωση στο πεδίο της μάχης, όπως προέβλεπαν οι πολεμικοί κανόνες των Αρχαίων – υπήρχε και ένα κενό φέρετρο για τους αγνοούμενους. Τούτη η αναφορά του Θουκυδίδη έδωσε την ιδέα για τα μνημεία «Άγνωστου Στρατιώτη» ανά την υφήλιο.
Το «ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος» είναι φράση του Περικλή στον Επιτάφιο που εκφωνεί για την ταφή· δεν δικαιολογεί τα κενά φέρετρα, εννοεί ότι οι νεκροί πολεμιστές θα τιμώνται παντού και πάντα γιατί ήσαν επιφανείς, δηλαδή σπουδαίοι».
Ένας κόσμος χωρίς σύγχυση
Δεν είμαι από αυτούς που πιστεύουν πως οι σημερινοί Νεοέλληνες έχουμε κάποια ιδιαίτερη σχέση με τους Αρχαίους Ελληνες κι όχι γιατί εκείνοι είναι ακόμα το καυτερό πιπέρι της παγκόσμιας διανόησης, ενώ εμείς είμαστε το άλας της γης. Πιστεύω ότι οι εποχές αλλάζουν, οι άνθρωποι μεταβάλλονται, οι συγκρίσεις είναι άχρηστες, άδικες και δεν βασίζονται συνήθως παρά μόνο σε ιδεοληψίες. Αλλά το να ανακαλύπτεις ότι τα απανταχού στη γη μνημεία του Αγνώστου Στρατιώτη είναι μια ελληνική προσφορά είναι κάτι που θα πρέπει να σε κάνει περήφανο. Διότι τα μνημεία αυτά δημιουργήθηκαν χάρη σε μια ιδέα που έρχεται από ένα κόσμο αρχαίο, στον οποίο όλα ήταν πιο καθαρά: τουλάχιστον δεν υπήρχε σύγχυση για έννοιες όπως τιμή, αντρειοσύνη, θυσία.
Ο Θουκιδίδης δεν θα μπορούσε ποτέ να το γνωρίζει ότι μεταφέροντας αυτή την σκηνή με τα λόγια του, θα έγραφε ταυτόχρονα με τον δικό του υπέροχο τρόπο και μια σκηνή ελληνικής δόξας που διαδραματίστηκε κυριολεκτικά χιλιάδες χρόνια αργότερα. Γιατί το έπος του ’40 είχε μεταξύ άλλων κι αυτή την διάσταση: είναι μια στιγμή που χιλιάδες ελληνόπουλα βρίσκονται στο πεδίο της μάχης γίνονται επιφανείς άνδρες, δηλαδή σπουδαίοι. Το πετυχαίνουν με την θυσία τους, χωρίς να καταγράφεται στα βιβλία της ιστορίας μας, παρά μόνο η ανδρεία τους. Από την Πίνδο και την Βόρειο Ηπειρο, αν όλα διαδραματίζονταν στα χρόνια του Περικλή θα επιστρέφουν σε κενά φέρετρα – ο Θουκιδίδης μόνο θα μπορούσε να περιγράψει έτσι την μεγαλοσύνη της θυσίας περιγράφοντας μια στιγμή που υπάρχει και συγχρόνως δεν υπάρχει.
Η αποκατάσταση της ιστορικής ανορθογραφίας
Η επιγραφή του Θουκιδίδη στο μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη είναι προφητική. Και το μνημείο αποκτά χάρη στο έπος του 40 μια μεγαλειώδη υπόσταση. Γιατί στο έπος του ‘40 υπάρχει πάντα αυτή η παράξενη ιστορική ανορθογραφία: απουσιάζουν ονόματα ηρώων. Αυτό του συνταγματάρχη Δαβάκη, που τραυματίστηκε στο μέτωπο και πέθανε όταν το πλοίο που τον μετέφερε αιχμάλωτο στην Ιταλία τορπιλίστηκε, μας προέκυψε κυρίως χάρη στο γνωστό εμβατήριο του 1948 που κάνει λόγο για του «Δαβάκη τα παλήκάρια»: αν αυτό δεν υπήρχε ίσως τον ξέραμε λιγότερο και από τον έτερο συνταγματάρχη που βρέθηκε στην πρώτη γραμμή και πέθανε τον Μανδοχαίο Φριζή, η προτομή του οποίου υπάρχει μόνο στη γενέτειρά του Χαλκίδα.
Σε ένα έπος χωρίς ονόματα ηρώων, την ανορθογραφία αποκαθιστά ο Αγνωστος Στρατιώτης. Αυτός έμελλε να γίνει απόλυτος ήρωας. Αυτός που πήρε το τρένο στην επιστράτευση του Μεταξά και βρέθηκε στο μέτωπο αποχαιρετώντας γονείς, αγάπες και φίλους σε ένα κλίμα που οι εφημερίδες της εποχής περιγράφουν ως ατμόσφαιρα ενθουσιασμού. Αυτός που έδωσε τα πάντα για να σταματήσει την φασιστική επίθεση – δηλαδή την ίδια την ζωή του. Αυτός που δεν γύρισε και που έλειψε σε όσους τον έκλαψαν με μια βουβή υπερηφάνεια. Αυτός ο Αγνωστος Στρατιώτης το 1940 είναι ο ίδιος που περιγράφει ο Θουκιδίδης: τάφος του είναι όλη η γη. Η επιγραφή στο μνημείο μιλούσε για αυτόν πριν ανεβεί στα τρένα της επιστράτευσης.
Η ανάγκη απόδοσης σεβασμού
Το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη δεν έγινε φυσικά μετά το έπος του ’40 διότι η Ελλάδα για να μεγαλώσει και να αποκτήσει τα σημερινά της όρια Αγνωστους ήρωες Στρατιώτες είχε πολλούς. Μας προέκυψε μάλιστα από καυγά - το χει φαίνεται η μοίρα του. Ο στρατηγός Πάγκαλος που ζήτησε την δημιουργία του 1926, ως Υπουργός των Στρατιωτικών, το ήθελε μπροστά στο Υπουργείο του. Στις 3 Μαρτίου 1926 προκηρύχθηκε καλλιτεχνικός διαγωνισμός και στις 9 Οκτωβρίου το Υπουργείο Στρατιωτικών ενέκρινε και βράβευσε κατά πλειοψηφία τη μελέτη του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη. Ο Λαζαρίδης ήθελε το μνημείο να τοποθετηθεί στα Παλιά Ανάκτορα δηλαδή εκεί που βρίσκεται σήμερα. Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 1929 για να πάρει την τελική απόφαση ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως τότε πρωθυπουργός. Η Βουλή, μετά από εισήγησή του, αποφάσισε ότι η καλύτερη θέση για να τοποθετηθεί ήταν η αυτή που βρίσκεται σήμερα θεωρώντας ότι το μνημείο πρέπει να είναι στο κέντρο της πόλης, όπως το αντίστοιχο της Γαλλίας και το αντίστοιχο της Αγγλίας. Το αγγλικό βρίσκεται στο Αββαείο του Γουέστμινστερ του Λονδίνου και το γαλλικό στην Αψίδα του Θριάμβου: όλοι έχουν τους δικούς τους ήρωες Αγνωστους Στρατιώτες – η διαφορά με μας είναι ότι τους σέβονται και δεν γίνονται τα μνημεία τους τόπους καυγάδων.
Την επόμενη φορά που κυβέρνηση κι αντιπολίτευση θα καυγαδίσουν ακόμα και για το μνημείο θα πρότεινα σε όλους να διαβάσουν λίγο Θουκιδίδη: και για το έπος του ‘40 έχει γράψει και για το μνημείο πριν καν αυτό δημιουργηθεί. Γιατί η ιστορία με την οποία καταπιάστηκε ο Θουκιδίδης μοιάζει με τις εθνικές επετείους αλλά και με τα μνημεία: βασίζεται κι αυτή στην ανάγκη απόδοσης σεβασμού. Ισως μάλιστα είναι το αντίθετο της πολιτικής που βασίζεται συχνά στην έκφραση απουσίας σεβασμού για όλα.
Ομολογώ ότι θα δυσκολευόμουν πολύ να δω στα τρένα της επιστράτευσης του Οκτώβρη του 40 όσους για ένα μνημείο του οποίου την ιστορία αγνοούν καυγαδίζουν σήμερα. Αλλωστε το μνημείο είναι του Αγνωστου Στρατιώτη. Κι αυτοί που καυγαδίζουν, αν ως στρατιώτες υπηρέτησαν (αν λέω…) πρέπει να ήταν όλοι βύσματα. Αλλά τι λέω πάλι τώρα…
