Για το πολυσυζητημένο τέλος (;) της εποχής των μνημονίων θέλω να πω μόνο ένα πράγμα: αλλιώς το είχα φανταστεί. Πιθανότατα αλλιώς το είχαμε φανταστεί όλοι. Δεν αμφιβάλω ότι κάποιοι περίμεναν ένα γιγάντιο πανηγύρι, με νταούλια, ζουρνάδες και χορούς στο Σύνταγμα. Δεν αποκλείω στο μυαλό κάποιων άλλων το τέλος αυτό να σηματοδοτούσε και το τέλος της κρίσης με ένα τρόπο ακόμα θεαματικότερο: με αναγγελίες δημοσίων επενδύσεων, αυξήσεων μισθών και συντάξεων π.χ. Υποθέτω πως κάποιοι άλλοι το τέλος των μνημονίων θα το είχαν συνδέσει με την καταστροφή της Ευρωπαϊκής Ενωσης, την κατάρρευση του ευρώ, την αρχή μιας νέας εποχής στην οποία η φτωχή πλην όμως περήφανη Ελλάδα θα ταξίδευε στο άγνωστο με βάρκα την ελπίδα. Ακόμα και ως λέξη το μνημόνιο είναι τρομακτική: ετυμολογικά ακούγεται σαν να προέκυψε έπειτα από συνδυασμό της λέξης μνήμη και της λέξης κώνειο – είναι σαν να υπενθυμίζεις σε κάποιον τα λάθη του (μνήμη) και την ίδια στιγμή να τον υποχρεώνεις να καταπιεί φαρμάκι (κώνειο). Αλλά όλα αυτά, ως συνήθως, ήταν ιστορίες που έφτιαξε το μυαλό μας.

Να προσεύχεσαι και να αναρωτιέσαι

Το να συζητάς το τέλος του μνημονίου είναι σαν να συζητάς το τέλος μιας θεραπείας. Μπορεί η θεραπεία να ήταν σκληρή, να ήταν λάθος, να ήταν η χειρότερη ή να σου επιβλήθηκε χωρίς να σου δοθεί η δυνατότητα να ψάξεις μια άλλη, αλλά κάθε θεραπεία είναι κάτι λιγότερο σημαντικό από την αρρώστια. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η αρρώστια ήταν η χρεοκοπία: αυτή και μόνο ήταν το μεγάλο πρόβλημα. Τα μνημόνια τα έφερε η χρεοκοπία κι ας πιστεύει ο κόσμος το αντίθετο, ζαλισμένος από τη μπουρδολογία και πικραμένος από την κατάρρευση του επιπέδου της ζωής του. Το να γιορτάζεις το τέλος της θεραπείας έχει νόημα μόνο σε δυο περιπτώσεις: το κάνεις αν είσαι καλά, και το κάνεις κι αν έχεις πλέον και τη βεβαιότητα ότι τα συμπτώματα της αρρώστιας, που στάθηκαν αιτία για τη σκληρή σου περιπέτεια, δεν θα ξαναεμφανιστούν. Αν δεν έχεις αυτές τις βεβαιότητες δεν γιορτάζεις: ή προσεύχεσαι ή αναρωτιέσαι τι λάθος έχει γίνει και μετά από τόση ταλαιπωρία ακόμα υποφέρεις.

Ολοι τα αντιμετώπισαν

Τα μνημόνια ήταν εύκολο να δαιμονοποιηθούν γιατί τα είχες μπροστά σου, ενώ η χρεοκοπία που ήταν και παραμένει το μεγάλο πρόβλημα, ήταν διαρκώς πίσω σου. Η δαιμονοποίηση των μνημονίων βοηθούσε στο να χτίσεις μια ωραία σχέση με όποιον έβλεπε πόσο θα τα πληρώσει: όλοι σχεδόν επένδυσαν στην αντιμετώπιση των μνημονίων – κυρίως γιατί δεν είχαν ιδέα στο πως θα αντιμετώπιζαν το πρόβλημα, δηλαδή τη χρεοκοπία, την πτώχευση και το χρέος. Ο Υπουργός Οικονομικών του Γιώργου Παπανδρέου, ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου, είχε προβλέψει ότι τα μνημόνια θα τελειώσουν σε κανά εξάμηνο. Ο Αντώνης Σαμαράς, στο Ζάππειο, τους κήρυξε τον πόλεμο με τη σιγουριά ότι υπάρχουν άλλες λύσεις ανώδυνες. Ο Αλέξης Τσίπρας, που αρχικά δεν πίστευε καν ότι η χώρα χρεοκόπησε και πίστευε ότι η κρίση δεν υπήρχε, υποσχέθηκε ότι θα τα καταργήσει με ένα νόμο και ένα άρθρο και μετά αφού υπέγραψε και καινούργια δικά του, τα εκτέλεσε κατά γράμμα. Υπήρξαν κι άλλοι που τα κατήγγειλαν, τα πολέμησαν – υπήρξαν ακόμα και λίγοι που τα είδαν ως ευκαιρία. Αλλά τα μνημόνια ήταν απλά μια θεραπεία και τίποτα περισσότερο. Κι αν τελικά έκαναν ένα κακό, είναι ότι δεν βοήθησαν τη χώρα ούτε καν να ωριμάσει και να αναρωτηθεί πως δεν θα ξαναχρεοκοπήσει.

Ακόμα κι αν σήμερα κάποιοι δείκτες της οικονομίας είναι καλύτεροι μετά από χρόνια λιτότητας, τα μυαλά μας δεν έχουν αλλάξει καθόλου: αν μας άφηναν χωρίς επιτήρηση, θα χρεοκοπούσαμε πάλι – είναι θέμα χρόνου. Όχι γιατί είμαστε σπάταλοι ή τεμπέληδες, όπως μας κατηγορούν όσοι μας δανείζουν, αλλά γιατί δεν έχουμε καμία όρεξη να μάθουμε από τα λάθη μας. Αλλωστε σπανίως αναγνωρίζουμε ότι κάνουμε τέτοια.

Όλα θέμα χρόνου

Τι περίμενα εγώ ότι θα συμβεί τη μέρα του τέλους των μνημονίων; Περίμενα ότι η περιπέτεια θα είχε οδηγήσει πρώτα από όλα στην κατανόηση του προβλήματος. Περίμενα ότι θα είχαμε καταλάβει πως νομοτελειακά όποιος δανείζεται περισσότερα από όσα μπορεί να επιστρέψει, θα χρεοκοπήσει, όποιο κι αν είναι το επιτόκιο του δανεισμού – εμείς από τα μικρά επιτόκια χρεοκοπήσαμε. Περίμενα ότι θα είναι κατανοητό πως μόνο μια σοβαρή ελάφρυνση του χρέους μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες πραγματικής επανεκκίνησης της οικονομίας. Περίμενα ότι μετά από τόσες θυσίες θα είχαμε πάρει το μάθημά μας και θα προσπαθούσαμε από μόνοι μας για μεταρρυθμίσεις, που θα μίκρυναν την ανάγκη χρηματοδότησης του μικρού ή μεγάλου Κράτους μας. Περίμενα ότι η πίκρα των μνημονίων θα λειτουργούσε κυρίως στο θυμικό μας: θα μας απασχολούσε σοβαρά πως κάτι τέτοιο δεν θα μας ξανασυμβεί. Περίμενα ότι θα καταλαβαίναμε πως δεν υπάρχει οικονομία χωρίς επενδύσεις, πως δεν γίνεται να πληρώνεις για κρατικές υπηρεσίες που απλά δεν υπάρχουν, πως δεν μπορείς να ελπίζεις στο κρατικό χρήμα για να κάνεις τον επιχειρηματία, πως δεν γίνεται το εθνικό μας όραμα να είναι πια η μεγάλη σύνταξη, αυτή που ζει παιδιά κι εγγόνια. Περίμενα ότι η μέρα του τέλους των μνημονίων θα ήταν η πρώτη που η χώρα μας θα άρχιζε να μοιάζει ένα κανονικό ευρωπαϊκό Κράτος, με πολίτες που έχουν από αυτό απαιτήσεις αλλά που νοιώθουν και την ευθύνη της μη διάλυσής του λειτουργώντας με συνέπεια. Περίμενα ότι θα είχαμε λιγότερη μαύρη εργασία, ότι η φοροδιαφυγή θα ήταν μια ασθένεια της παλιάς χρεοκοπημένης Ελλάδας, ότι το Κράτος θα ήταν συνεπής στις υποχρεώσεις του, ότι οι Τράπεζές μας θα χρηματοδοτούσαν σοβαρές επιχειρηματικές ιδέες, ότι οι πολιτικοί μας πρώτα από όλα θα σέβονταν τον φορολογούμενο και ότι ο στόχος θα ήταν να μην ξεμείνει ξανά η χώρα από πυροσβεστικά αεροπλάνα και φάρμακα.

Με αυτά που βλέπω, πιστεύω ότι τα νέα μνημόνια είναι απλά θέμα χρόνου: μετά από όλα αυτά τα χρόνια της πρέσας βλέπω κόσμο να ονειρεύεται ότι θα ξαναβρεθούμε στη Χρυσή Εποχή του Αλογοσκούφη, Μαυρογιαλούρους να μοιράζουν (αν είναι δυνατόν!) λεφτά στις ΠΑΕ, κυβερνόντες να ψάχνουν τρόπους να μοιράσουν επιδόματα, ενώ θεωρούν οικονομική πολιτική τους ασταμάτητους φόρους για να συντηρηθεί ένα Κράτος που παρακολουθούσε πριν λίγες μέρες ένα προάστιο της Αθήνας να καίγεται σφυρίζοντας κλέφτικα. Μετά από όλα αυτά που περάσαμε βλέπω ακόμα κόσμο που δεν καταλαβαίνει ότι δεν γίνεται ανάπτυξη με capital control, που δεν καταλαβαίνει ότι οι επενδύσεις δεν είναι αποτέλεσμα πολιτικών αποφάσεων, που δεν καταλαβαίνει ότι η επιστροφή στις αγορές έχει νόημα μόνο αν το χρήμα που δανείζεσαι, χρησιμοποιείται παραγωγικά και υπεύθυνα.

Ορεξη να χουμε

Η ημέρα του τέλους (;) των μνημονίων θα πρεπε να είναι μια ημέρα περισυλλογής. Η ιστορία της παγκόσμια οικονομίας δείχνει ότι όποιος χρεοκόπησε και δεν άλλαξε, χρεοκόπησε πάλι: ρωτείστε τους Βραζιλιάνους, τους Αργεντίνους, τους Τούρκους κτλ. Την επόμενη φορά θα χρεοκοπήσουμε χωρίς μνημόνια. Με εθνική υπηρηφάνεια. Ορεξη να χουμε…